کاشت پاییزی عدس

کاشــت عــدس پاییــزه نویدبخــش توســعه مــواد غذایــی و افزایــش درآمــد کشــاورزان در نواحــی دیــم اســت. تغییــر سیســتم کاشــت عــدس از بهار به پاییــز راهــکاری مؤثــر بــرای افزایــش بهره‏وری مصــرف آب و ســودمندی اقتصادی آن اســت. انتشــار فنــاوری کاشــت پاییــزه عــدس راهــکاری مؤثــر بــرای بهبــود و افزایــش تولیــد کشــاورزان در مناطــق مختلــف دیــم اســت. کاشــت پاییــزه عــدس به خاطــر اســتفاده مناســب از بارندگی‏ های فــراوان زمســتانی، باعــث بالارفتــن عملکــرد و افزایــش درآمــد و خوشــحالی کشــاورزان می شــود. مؤسســه تحقیقــات کشــاورزی دیــم کشــور در حــال توســعه و گســترش لاین های مقــاوم به ســرمای زمســتان و همچنیــن افزایــش تولیــد از طریــق به کارگیــری فنــاوری کاشــت پاییزه به صــورت مکانیــزه در ســطح وســیع اســت.

معرفی عدس

عــدس یکــی از مهم تریــن بقــولات غذایــی در سیســتم های زراعــی دیــم در زمان های قدیــم بــوده اســت. دانــه عــدس پروتئیــن زیــادی دارد و از لحــاظ ارزش غذایــی، غذای سالمی است. عــدس به صــورت کامــل، پوســت کنده یــا آرد مصــرف می شــود. همچنیــن از عــدس دانــه درشــت بــا کوتیلدون های زردرنــگ اغلــب بــرای پختــن همــراه بــا برنــج و گنــدم آسیاب شــده اســتفاده می شــود.

همچنیــن کاه عــدس بــرای تغذیــه احشــام به ویــژه در ســال های خشــک به صــورت مخلــوط بــا کاه غـلات مصــرف می شــود. عــدس ماننــد ســایر بقــولات بــا باکتــری تثبیت کننــده به نــام رایزوبیــوم رابطــه همزیســتی دارد ( رایزوبیــوم در گره های ریشــه عــدس رشــد می کنــد و باعــث تثبیــت نیتــروژن هــوا و تنظیــم آن بــرای گیــاه می زبــان و محصــولات بعــدی ماننــد غـلات می شــود کــه در تنــاوب بــا عــدس قــرار می گیرنــد). گیــاه عــدس علاوه بــر بهبــود وضعیــت نیتــروژن خــاک در تنــاوب بــا غلات، باعــث شکســتن ســیکل آفــات و بیماری های غلات می شــود کــه در اثــر سیســتم های تک کشــتی ایجــاد می شــوند. بدیــن ترتیــب، گیــاه عــدس باعــث پایــداری سیســتم های زراعــی می شــود.

امتیازات کاشت عدس در پاییز نسبت به بهار

افزایش استفاده از بارندگی زمستانه
افزایش بازدهی مصرف آب، فرار از خشکی
افزایش پایداری تولید کشاورزان خرده پا
ایجــاد فرصت شــغلی جدید بــرای کشــاورز
بهبــود اســتانداردهای غذایــی
ایجاد محصول پابلند و امکان برداشت مکانیزه
افزایش میزان پروتئین برداشت شده
افزایش تثبیت نیتروژن
تغییر سیستم آیش و افزایش عملکرد غلات (در تناوب با عدس)
افزایــش جوانه زنــی بــذور به خاطــر شــرایط بهینــه رطوبتــی، حرارتــی و تنــش خشــکی کم تــر در پاییــز
کاهــش بیمــاری پژمردگــی فوزاریومی .

باتوجه به وجــود خشکســالی های اخیــر، دو راهــکار اساســی باعــث افزایــش عملکــرد عــدس در نواحــی دیــم می ‏شــود:

1- جایگزینی ارقام اصلاح شده به جای توده های محلی

2- تغییر سیستم کاشت از بهار به پاییز.

1) جایگزینی ارقام اصلاح شده عدس به جای توده های محلی

در نواحــی کوهســتانی کــه درجه حــرارت کم تــر از 20- درجه ســانتی گراد اســت، عــدس اغلــب در بهار کشــت می شــود؛ در نتیجه ، بــا تنــش خشــکی و گرمــای آخــر فصــل بهار مواجه می شــود و در نتیجه تلقیــح گل ها و دوره رشــد رویشــی و زایشــی گیــاه کاهــش می یابــد و عملکــرد دانــه افــت می کنــد. بنابرایــن ارقامی را می بایســت انتخــاب کــرد کــه دارای قــدرت رشــد اولیــه خیلــی خــوب، تولیــد بیومــاس (ذخیــره ماده خشــک) بــالا، گلدهــی و رســیدگی زودتــر هســتند تــا از خشــکی انتهایــی و تنــش گرمــا فــرار کننــد( شکل 1).

شکل 1) مقایسه ارقام زودرس و دیررس عدس در کاشت پاییزه

2) تغییر سیستم کاشت عدس از بهار به پاییز

تولیــد عــدس به طــور چشــم گیری بــا تغییــر کاشــت عــدس از بهار به پاییــز افزایــش می یابــد کــه دلیلــش اســتفاده بیش تــر گیــاه از بارندگــی زمســتانه و همچنیــن کاهــش تبخیــر و تعــرق در موقــع رســیدگی محصــول اســت. رشــد گیاهــی مطلــوب علاوه بــر افزایــش عملکــرد دانــه، باعــث افزایــش کاه و کلــش می شــود کــه بــرای تغذیــه احشــام ارزش خیلــی زیــادی دارد. معرفــی ارقــام مقــاوم به ســرمای زمســتانه و بیماری های قارچــی و کنتــرل علف های هــرز، باعــث موفقیــت کاشــت پاییــزه عــدس در نواحــی کوهســتانی معتــدل و ســرد می شــود.

آماده سازی زمین کاشت عدس

رعایــت اصــول عملیــات آماده ســازی بســتر بــذر در شــرایط دیــم می توانــد نقــش مهمی در ذخیــره و حفــظ رطوبــت خــاک بــرای اســتفاده بهینــه گیــاه از رطوبــت ایفــا کنــد. باتوجه به اینکــه محصــول عــدس غالبــاً در شــرایط دیم کشــت می شــود، رعایــت اصــول فنــی عملیــات آماده ســازی بســتر بــذر ضــروری اســت. کشــاورزان بــا پاشــیدن بــذر عــدس بــا دســت و اســتفاده از گاوآهــن برگــردان دار و گاوآهــن شــش خیش یــا دیســک به عملیــات کشــت پایــان می دهنــد. کاربــرد گاوآهــن برگــردان دار موجــب ازبین رفتــن رطوبــت ذخیره شــده در خــاک می شــود. اســتفاده از گاوآهــن قلمی مجهز به غلطــک ( شکل 2) و پنجه غــازی( شکل 3) بــرای آماده ســازی زمین کشــت می توانــد در حفــظ رطوبــت خــاک بســیار مؤثــر باشــد. در صــورت وجــود کاه و کلــش به مقــدار بســیار زیــاد در ســطح زمین بایســتی مقــداری از آن ها را جمــع آوری کــرد، به طوری کــه حداقــل 30درصــد ســطح زمین از بقایــا پوشــیده باشــد ( شکل 4). ایــن بقایــا در حــد مطلــوب باعــث به حداقل رســاندن خطــر فرســایش، کاهــش تبخیــر رطوبــت خــاک و درعین حــال افزایــش حاصل خیــزی خــاک از طریــق افزایــش مــواد آلــی خــاک و بازگردانــدن مــواد غذایــی بقایــای گیاهــی به داخــل خــاک اســت. همچنیــن حفــظ بقایــای گیاهــی در حــد مناســب می توانــد از جوانه زنــی و اســتقرار برخــی گونه های علف های هــرز جلوگیــری کنــد. حــد مطلــوب بــرای حفــظ بقایــای گیاهــی بیــن مناطــق و سیســتم های تولیــد، تفــاوت زیــادی دارد. ســپس اجــرای شــخم عمیق بــا گاوآهــن پنجه غــازی و قلمی و (در صــورت وجــود کلــوخ) اســتفاده از دیســک ضــروری اســت. در زراعــت دیــمِ عــدس عامــل اصلــی در خــاک‏ورزی و کاشــت، حفــظ و ذخیــره رطوبــت اســت. ازایــن رو ماشــین ‏های کاشــت حفاظتــی کــه بتواننــد بیش تریــن مقــدار رطوبــت را در بســتر بــذر حفــظ کننــد، ارجحیــت دارنــد. در بیــن انــواع شــیاربازکن ‏ها، نــوع تیغه ای تــی وارون دارای بیش تریــن مقــدار حفــظ رطوبــت و کاهــش تبخیــر در محــل قرارگیــری بــذر و شــیاربازکن جفــت دیســک دارای بیش تریــن تبخیــر در بســتر بــذر اســت.

شکل 2) گاوآهن قلمی مجهز به غلتک

شکل3) گاوآهن قلمی( راست) و گاوآهن پنجه غازی( چپ)

شکل 4) کاربرد درو بسته بند برای جمع آوری کاه و کلش

بــرای کاشــت پاییــزه ارقــام اصلاح شــده عــدس ماننــد گچســاران، کیمیا و بیله ســوار بایســتی تــا موقــع بارندگــی مؤثــر صبــر کــرد تــا علف های هــرز و دانــه غلات دیــم (گنــدم یــا جــو) ریزش یافتــه ســال قبــل کــه در تنــاوب بــا عــدس قــرار دارنــد، ســبز شــوند، ســپس اقــدام به آماده ســازی زمین بــا اســتفاده از شــخم بــا گاوآهــن پنجه غــازی و قلمی کــرد، زیــرا روش دســت پاش بــذور موجــب مصــرف و هدررفــت بیش تــر بــذر، ناهمگنــی در توزیــع بــذر، عدم اســتقرار بــذر در عمــق مناســب، دشــواری در مبــارزه بــا علف های هــرز در دوره داشــت و تلفــات بــذر می شــود.

عملیــات خــاکورزی بــرای کاشــت پاییــزه عــدس دارای دو اولویــت اســت کــه در ذیــل شــرح داده شــده ‏اند:

1- اولویــت اول شــامل اســتفاده از گاوآهــن قلمی به عمــق 20 ســانتی متر بعــد از برداشــت غلات پاییــز ( در صــورت وجــود کلــوخ، اســتفاده از هرس بشــقابی یــا دیســک قبــل از کاشــت به عمــق 10 ســانتی متر ) اســت.

2- اولویــت دوم شــامل کشــت مســتقیم عــدس در بیــن ردیف های کلــش غلات دیــم ( گنــدم یــا جــو ) بــا اســتفاده از ماشــین آلات مناســب و دســتگاه های کاشــت مســتقیم بــا شــیاربازکن دیســکی اســت( شکل های 5 و 6). کشــت عــدس در بیــن ردیف های کلــش غلات به جامانــده از ســال قبــل به ایســتایی بوته های عــدس کمــک می کنــد، تهویــه ســایه انداز را افزایــش می دهــد و موجــب کاهــش خطــر بیمــاری می شــود و به برداشــت مکانیــزه در زمــان رســیدن محصــول کمــک می کنــد.

شکل 5) کاشت عدس در بین ردیف های ایستاده کاه و کلش گندم

شکل 6) بذرکار کشت مستقیم با شیاربازکن دیسکی

زمان کاشت عدس

کشـاورزان بـرای کاهـش علف هـای هـرز، در بهار اقدام به کشـت عـدس می کنند.تاریخ کاشـت مناسـب موجب بهره وری بهینه از عوامل اقلیمی نظیر موارد ذیل می شـود:

• درجه حرارت

• رطوبت

• طول روز

• تطابق زمان گلدهی با درجه حرارت مناسب

بــا تأخیــر کشــت در بهار در اثــر مواجه شــدن گیــاه عــدس بــا تنــش خشــکی و گرمــای آخــر فصــل، میزان عملکــرد دانــه در واحــد ســطح به شــدت کاهــش می یابــد. در کشــت پاییــزه، عــدس قــادر اســت مرحلــه رشــد رویشــی خــود را بــا ظرفیــت رطوبتــی و دمایــی خــاک هماهنــگ کنــد( شکل 7) کــه به افزایــش محصــول منجــر می شــود. زمــان مناســب کاشــت در مناطــق معتــدل ســرد، معتــدل و نیمه گرمســیری و گرمســیری 15 آبــان لغایــت 20 آذر اســت. زمــان کشــت یکــی از عوامــل مهــم و مؤثــر در رســیدن به عملکــرد بــالا محســوب می ‏شــود و هرگونــه تأخیــر در زمــان کاشــت، موجــب کاهــش طــول دوره رشــد رویشــی و زایشــی و کاهــش عملکــرد گیــاه عــدس می شــود. لــذا ضــروری اســت بعــد از بارندگی های مؤثــر پاییــزه کشــاورزان اقــدام به کشــت ارقــام اصـلاح نماییــد.

شکل 7) کاشت پاییزه ارقام اصلاح شده عدس

توصیه ارقام عدس

در طــی برنامه های مختلــف اصـااح حبوبــات دیــم از بدو تأســیس مؤسســه تحقیقات کشــاورزی دیــم کشــور تاکنــون، ارقــام عــدس گچســاران، کیمیـا و بیله ســوار توســط محققــان بخــش حبوبــات دیــم معرفــی شــده اند.

روش کاشت عدس

اســتفاده از روش کاشــت مناســب ( مکانیزه) از طریــق جلوگیــری از تلفــات بــذر، یکنواختــی ســبز محصــول، ســهولت در کنتــرل علف های هــرز و امــکان کنتــرل مکانیکــی علف های هــرز، باعــث کاهــش هزینــه تولیــد و افزایــش عملکــرد می شــود. روش دســتپاش بــذر عــدس موجــب مــوارد زیــر می شــود: ناهمگنــی در توزیــع بــذر، عدم اســتقرار بــذر در عمــق مناســب، تلفــات بــذر، ســبز غیریکنواخــت، دشــواری در مبــارزه بــا علف های هــرز در دوره داشــت، ناهماهنگــی در رســیدن محصــول و عدم امــکان برداشــت مکانیــزه به دلیــل ناهمــواری ســطح خــاک. کشــت مکانیــزه عــدس هــم باعــث جوانه زنــی ســریع و یکنواخــت، ســبز یکنواخــت گیــاه، اســتحکام گیــاه بــا بــازده مصــرف آب بیش تــر و ایجــاد زمین صــاف و موجــب افزایــش امــکان برداشــت مکانیــزه محصــول می شــود. بهتریــن بذرکار ها بــرای کشــت عــدس بذرکار های پنوماتیــک و تک دانــه کار هســتند، ولــی اگــر به آن ها دسترســی نداشــتید، توصیــه می شــود از ردیف کار های هاســیا، کشت گســتر بــرای کاشــت مکانیــزه اســتفاده کنیــد. شــایان ذکــر اینکــه اســتفاده از بذرکار ها بــدون پرس کــردن بذر ها توســط چرخ های پــرس مدنظــر اســت کــه بایســتی بــا تغییــر چرخ های پــرس یــا خالی کــردن بــاد چرخ های آن ها مانــع از پرس شــدن بــذور کاشته شــده عــدس شــود.

در صــورت اســتفاده از خطی کار ها، بســتن یک درمیان نازل های بــذر به منظــور کنتــرل مکانیکــی علف های هــرز توصیــه می شــود. همچنیــن توصیــه می شــود فواصــل بیــن ردیــف 25 ســانتی متر ( بــدون کنتــرل مکانیکــی علف های هــرز ) و فاصلــه روی ردیــف 2/5 ســانتی متر باشــد ( شکل های 8 و 9). کاشــت عــدس به صــورت مکانیــزه در بیــن ردیف های کلــش به جامانــده از ســال قبــل، به ایســتایی بوته های عــدس کمــک می کنــد، همچنیــن تهویــه ســایه انداز ( کانوپــی ) افزایــش می یابــد و موجــب کاهــش خطــر بیماری ها و بهبــود برداشــت ماشــینی عــدس می شــود.

نکته: عمق کاشت در حدود 5 سانتی متر توصیه می شود.

مکانیزاســیون در زراعــت حبوبــات نســبت به ســایر محصــولات زراعــی چنــدان گســترده نیســت؛ هرچنــد، انجــام عملیــات مکانیزاســیون عامــل بــرای ارتقــای فنــاوری در افزایــش عملکــرد، کاهــش هزینه ها و ایجــاد تســهیلات بــرای کشــاورزان نقــش مهمی دارد و قــادر اســت بــا ایجــاد و تعمیم شــرایط مطلــوب، شــرایط را بــرای رشــد گیــاه عــدس و جــذب مــواد غذایــی فراهــم کنــد.

شکل 8) کاشت مکانیزه و سنتی عدس

شکل 9) کنترل علف های هرز با کولتیواتور دستی در کشت مکانیزه

میزان بذر مصرفی در مزارع عدس

غالبــاً در مــزارع کشــاورزان تعــداد بوتــه عــدس کم تــر از 100 بوتــه در مترمربــع اســت کــه ایــن عامــل باعــث افزایــش تبخیــر رطوبــت از ســطح خــاک می شــود. عملکــرد عــدس در شــرایط دیــم 43 درصــد شــرایط آبــی اســت کــه ایــن تفــاوت فاحــش، اهمیت حفــظ رطوبــت خــاک بــرای تولیــد بیش تــر را نشــان می دهــد. یکــی از مهم تریــن عوامــل حفــظ رطوبــت، رعایــت تراکــم مطلــوب در واحــد ســطح به منظــور افزایــش کارایــی مصــرف آب و جلوگیــری از تابــش مســتقیم آفتــاب به ســطح زمین و کاهــش تبخیــر رطوبــت از ســطح خــاک اســت. مناســب ترین میزان بــذر مصرفــی بــرای ارقــام اصلاح شــده گچســاران، کیمیا و بیله ســوار، 200 تــا 250 دانــه در مترمربــع ( حــدود 75 کیلوگــرم در هکتــار ) باتوجه به وزن صــد دانــه و نــوع رقــم توصیــه می شــود.

ضدعفونی کردن بذر عدس

بــرای پوشــش مناســب بــذر علیــه بیماری های بــذرزاد، قارچ کش‏ های ذکرشــده در جــدول 1 توصیــه می ‏شــوند.

جدول 1 ) قارچ کش ‏های مناسب بذر علیه بیماری های بذرزاد

علاوه بــر مــوارد ذکرشــده در جــدول 1 اســتفاده از آفت کش های لیندیــن، کاربوفــوران و فوتیــوکارپ بــرای تیمــار بذر های عــدس توصیــه می ‏شــود.

میزان کود مصرفی در مزرعه عدس

عــدس به لحــاظ تثبیــت بیولوژیکــی نیتــروژن هــوا توســط باکتــری هم زیســت بــا ریشــه های آن و مصــرف نیتــروژن بعــد از تثبیــت آن، احتیــاج زیــادی به کود های نیتروژنــه نــدارد. ولــی به طــور کلــی مصــرف 20 تــا 30کیلوگــرم نیتروژن خالــص در هکتــار ( ترجیحــاً نیتــرات آمونیــوم ) به علاوه 15 تــا 30 کیلوگــرم فســفر خالــص در هکتــار ( بســته به میزان اولیــه فســفر خــاک و فســفر مصرفــی غلات در تنــاوب بــا عــدس )، به طــور همزمــان در موقــع کاشــت، از منبــع کــودی سوپرفســفات تریپــل در پاییــز به صــورت جایگــذاری در خــاک( مصــرف عمقــی ( و حداقــل 5 ســانتی متر پایین تــر از محــل بــذر توصیــه می ‏شــود. همچنیــن کاربــرد کودهای بیولوژیــک رایزوبیــوم به شــرطی کــه مایــه تلقیــح ســازگار هــر منطقــه موجــود باشــد، به میزان5/1 کیلوگــرم در هکتــار ( آغشــته بــا بــذر )توصیــه می شــود. بعضــی از جدایههای بومی رایزوبیــوم همزیســت بــا عــدس توانســتند موجــب مــوارد ذکرشــده در جــدول 2 شــوند.

جدول 2) مقدار و عملکرد افزایش یافته عدس

مبارزه با علفهای هرز

عملکــرد گیــاه عــدس در اراضــی دیــم پاییــن اســت. یکــی از عوامــل مهــم کاهــش عملکــرد، وجــود علف های هــرز در مــزارع عــدس اســت کــه از لحــاظ رطوبــت، مــواد غذایــی و فضــا بــا عــدس رقابــت می کننــد و موجــب کاهــش کیفیــت و کمیت عــدس می شــوند.

نکته : گیــاه عــدس در اوایــل دوره رشــد به علــت اینکــه قــادر به رشــد ســریع ســایه انداز نیســت، رقیــب ضعیفــی بــرای علف های هــرز محســوب می شــوند.

بایــد در اوایــل فصــل رشــد بــا علف های هــرز مبــارزه کــرد. اکثــر مــزارع عــدس پوشــیده از علف های هــرز هســتند؛ علــت ایــن امــر، ناآگاهــی از چگونگــی کنتــرل مکانیکــی یــا شــیمیایی علف های هــرز یــا عدم دسترســی به موقــع به ســموم علف کــش و هزینــه بــالای وجیــن دســتی اســت. وجــود علف های هــرز به گونه های علــف هــرز، حاصل خیــزی خــاک و میزان رطوبــت آن بســتگی دارد. پنــج روش کنتــرل زراعــی، دســتی، مکانیکــی، شــیمیایی و تلفیقــی بــرای کنتــرل علف های هــرز عــدس وجــود دارد. ایــن روش ها در ادامــه معرفــی خواهنــد شــد.

روش زراعی

زمــان مناســب شــخم قبــل از کاشــت می توانــد هجــوم و خســارت علف های هــرز را کاهــش دهــد. بعــد از بارندگی های مؤثــر در پاییــز کــه بــذر علف های هــرز و دانــه غلات ریزش یافتــه ســال قبــل ســبز شــدند، می تــوان بــا انجــام شــخم بــا گاوآهــن پنجه غــازی یــا مکانیکــی ( شکل 10 ) و هــرس دندانه میخــی بــا علف های هــرز مبــارزه کــرد. علاوه بــر ایــن، رعایــت تراکــم گیاهــی مناســب و همچنیــن رعایــت تنــاوب زراعــی عــدس بــا غلات دیــم باعــث کاهــش تراکــم علف های هــرز می شــود.

شکل 10) کنترل علف های هرز به صورت مکانیکی

کنترل دستی

عمده تریــن روش کنتــرل علف های هــرز در کشــورهای توســعه نیافته، کنتــرل دســتی اســت کــه بهتــر از روش های شــیمیایی و مکانیکــی علف های هــرز را کنتــرل می کنــد ( شکل 11). ایــن روش در ســطح کــم و بــرای زارعانــی مناســب اســت کــه خانــواده آنها در مزرعــه کار می کننــد؛ ولــی در ســطوح وســیع از لحــاظ هزینــه و زمــان مقرون به صرفــه نیســت.

شکل 11) کنترل دستی علف های هرز

کنترل مکانیکی

امــکان مبــارزه مکانیکــی بــا علف های هــرز پــس از رشــد، تنها بــا اصــلاح روش های کشــت میســر می شــود. در فاصلــه ردیــف کشــت 25 ســانتی متر، بــا اســتفاده از کولتیواتــور دســتی یــا کنتــرل مکانیکــی علف های هــرز در مراحــل اولیــه رشــد می تــوان ارتفــاع بوتــه را بیــن 5 تــا 8 ســانتی متر کنتــرل کــرد ( شکل 12). علاوه بــر ایــن، در زمــان کاشــت بــا بســتن یــک لولــه ســقوط پــس از دو لولــه ســقوط و اســتفاده از تراکتــور چــرخ باریــک و کولتیواتــور می تــوان علف های هــرز را کنتــرل کــرد. ایــن نــوع کنتــرل مکانیکــی 30 درصــد از هزینه های کارگــری را بــرای وجیــن کاهــش می دهــد.

شکل 12) کنترل مکانیکی علف های هرز عدس با کولتیواتور دوار

کنترل شیمیایی

امــروزه وابســتگی به علف کش ها باعــث بــروز مشــکلاتی ماننــد مقاومــت علف های هــرز به علف کش ها و آلودگــی خاک ها به ســموم شــیمیایی شــده اســت. بــا اســتفاده از علف کــش انتخابــی ذکرشــده در جــدول 3 می ‏تــوان بــا علف‏ های هــرز مبــارزه کــرد.

جدول 3) علف کش ‏های مورد نظر

علف کـش لنتاگـران بـا حجـم بالای پوشـش در هـوای گـرم و آفتابی وقتی کـه ارتفاع بوته هـای عـدس حـدود 8 سـانتی متر اسـت، می توانـد مـورد اسـتفاده قـرار گیـرد، ولـی نمی تـوان آن را در هـوای سـرد و ابـری به کار بـرد. دو بار کاربـرد آن در مـزارع، علفهای هـرز را به خوبـی کنتـرل می کنـد و باقی مانـده ای در خـاک نـدارد. علاوه بر موارد ذکرشـده از علف کش ‏هـای جـدول 4 می تـوان اسـتفاده کـرد.

جدول 4) علف کش های شیمیایی برای کنترل علف های هرز در مزارع عدس

علاوه بــر مــوارد فــوق، علفکش های مــورد اســتفاده در عــدس شــامل مــوارد زیــر هســتند:

گلایفوزیت: قبــل از کاشــت در پاییــز یــا بهار، بــرای کنتــرل علف های سبزشــده

تــری آلات ( فارگــو ): قبــل از کاشــت، بــرای کنتــرل یــولاف و مشــابه ، به میزان 5/0 لیتــر در هکتار

تریفلورایــن ( ترفلان ): قبــل از کاشــت، به میزان 1/1 تــا 3/2 لیتــر در هکتــار، بــرای کنتــرل علف های هــرز باریک بــرگ و پهن بــرگ

اتــال فلورایــن ( سونالان ): به مقــدار 7/1 تــا 2/5 لیتــر در هکتــار، قبــل از کاشــت، بــرای کنتــرل علف های هــرز باریک بــرگ و پهن بــرگ

پندیمتالیــن ( پرول ): به مقــدار 4/1 تــا 2/4 لیتــر در هکتــار، قبــل از کاشــت، بــرای کنتــرل علف های هــرز باریک بــرگ یک ســاله و پهن بــرگ یک ســاله دانه ریــز ( تاج خروس و سلمه تره).

بــرای زراعــت عــدس به صــورت رســمی هیــچ علف کشــی ثبــت نشــده، ولــی می تــوان از ســموم ذکرشــده در جــدول 5 اســتفاده کــرد.

جدول 5) سموم رایج علف کشی در زراعت عدس

کنترل بیماری ها

پژمردگــی فوزاریــوم یکــی از بیماری های مهــم عــدس اســت کــه بیش تــر در کشــت بهاره به مــزارع عــدس خســارت وارد می کنــد. از جملــه روش های توصیــه شــده بــرای کنتــرل ایــن بیمــاری عبارت انــد از: رعایــت تنــاوب زراعــی، تغییــر زمــان کاشــت از بهار به پاییــز، اســتفاده از بــذور عــاری از بیمــاری، ازبین بــردن بقایای آلــوده، اســتفاده از قارچ کش های ضدعفونی کننــده بــذر، و اســتفاده از ارقــام مقــاوم ( شکل 13).

شکل 13) ارقام مقاوم و حساس به بیماری فوزاریوم

رعایــت نــکات بهداشــت زراعــی مثــل ضدعفونی کــردن بذر های عــدس بــا قارچ کش های مانکــوزب یــا کربوکســین تیــرام یــا بنومیل به میزان 1 تــا 2 در هــزار مفیــد خواهــد بــود. تغییــر زمــان کاشــت به طــور معنــاداری ایجــاد همه گیــری بیمــاری را به عقــب می انــدازد، ســرعت همه گیــری را کاهــش می دهــد، درصــد و شــدت بیمــاری را کاهــش می دهــد و در نتیجه از خســارت بیمــاری پژمردگــی فوزاریومی می کاهــد.

اســتفاده از ارقــام مقــاوم عــدس مؤثرتریــن، اقتصادی تریــن و بهداشــتی ترین روش کنتــرل ایــن بیمــاری اســت. باتوجه به اینکــه اســپور قــارچِ عامــل پژمردگــی فوزاریومی تــا 5 ســال در خــاک زنــده می مانــد، توصیــه می شــود در زمین های آلــوده به ایــن بیمــاری تــا 5 ســال از کشــت ارقــام و توده های محلــیِ حســاس خــودداری شــود و کشــاورزان از ارقــام اصلاح شــده ای از جملــه مــوارد زیــر اســتفاده کننــد:

· رقم بیله سوار ( مقاوم )

· رقم گچساران ( مقاوم )

· رقم کیمیا ( نیمه مقاوم )

علاوه بــر ایــن، عملیــات زراعــی به شــرح جــدول 6 بــرای مبــارزه بــا بیماری های عــدس مــد نظــر قــرار گیرنــد.

جدول 6) عملیات زراعی برای مبارزه با بیماری های عمده

بیماری ویروسی

بیمــاری ویروســی نیــز از دیگــر بیماری های مهــم عــدس اســت کــه هــر ســال به مــزارع عــدس خســارت می زنــد. توده های محلــی به ایــن بیمــاری حســاس هســتند. چهار نــوع ویــروس کــه در بوته های آلــوده عــدس در ایــران مشــخص شــده اســت به شــرح ذیــل هســتند:

1- ویروس موزاییک زرد لوبیا

2- ویروس موزاییک خیار

3- ویروس موزاییک یونجه

4- پیچیدگی برگ نخودفرنگی

ایــن ویروس ها به صــورت مکانیکــی و شــته منتقــل می شــوند. انتخــاب ارقــام مقــاوم و رعایــت فاصلــه بیــن مــزارع عــدس و ســایر مــزارع میزبــان ویروس ها بایســتی رعایــت شــوند و مزارع عــدس در جــوار مزارع شــبدر، یونجه ، نخودفرنگی، باقلا، خیــار، خربــزه و گوجه فرنگــی کشــت نشــوند. همچنیــن کاشــت در تاریــخ مناســب، وجیــن علف های هــرز میزبــان ویــروس و مبــارزه بــا شــته را بایســتی در نظــر گرفــت.

کنترل آفات

شــته، مینــوز، کــرم بروخــوس، کــرم غلف خــوار و اگروتیــس از جملــه آفــات عــدس هســتند کــه هــر ســال خســاراتی به مــزارع عــدس وارد می کننــد. آفــت بروخــوس از مهم تریــن آفــات انبــاری عــدس محســوب می شــود. به ســبب ناآگاهــی کشــاورزان از چگونگــی و زمــان مناســب کنتــرل زراعــی و تلفیقــی و شــیمیایی آفــات، هــر ســال خســارت زیــادی به محصــول عــدس وارد می شــود.کنتــرل شــیمیایی آفــات عــدس به شــرح جــدول 7 اســت.

جدول 7) کنترل شیمیایی آفات عدس

بــرای کنتــرل سوســک چهارنقطــه ای حبوبــات کــه از آفــات انبــاری مهــم عــدس محســوب می شــود، اســتفاده از 5/0 گــرم در مترمکعــب فســفین ( معادل 5/1 گرم در متر مکعب فسفید آلومنیم ) در مــدت 72 ســاعت گازدهــی توصیــه می شــود. همچنیــن‏ بــا 20 گــرم در مترمکعــب متیــل برومایــد در مــدت 12 ســاعت گازدهــی یــا 35 گــرم در مترمکعــب متیــل برومایــد در مــدت 2 ســاعت گازدهــی می تــوان ایــن آفــت را کنتــرل کــرد.

مدیریت تولید بذر ارقام اصلاح شده

درحال حاضــر ارقــام مختلفــی از عــدس اصــلاح و معرفــی شــده اند کــه ایــن امــر وجــود صنعــت بــذر را ضــروری ســاخته اســت؛ ولــی بیش تــر مناطــق توده های بومی عــدس را کشــت می کننــد. اصــول تولیــد بــذر عــدس شــامل مــوارد زیــر اســت.

اجزای تشکیل دهنده برنامه تولید بذر

برنامه های تولیــد بــذر دو جــزء اصلــی دارنــد. اولیــن جــزء، تکثیــر، فــرآوری، انبــارداری و کنتــرل کیفــی بــذر و جــزء دوم توزیــع بــذر اســت. هــر دو جــزء بایســتی توســط بخــش خصوصــی ( تأســیس شــرکت های تولیــد بــذور حبوبــات دیــم ) یــا توســط بخــش دولتــی یــا بــا مشــارکت هــر دو بخــش صــورت پذیــرد. تشــخیص ارقــام در تکثیــر بــذر یــک مهارت مهــم محســوب می شــود.

طبقــات بــذر خالــص شــامل بــذر اصلاحگــر ( پرورشــی ) ، بــذر پایــه ( مــادری ) و بــذر گواهی شــده اســت. بــرای تولیــد بــذر گواهی شــده عــدس بایــد زمینــی انتخــاب شــود کــه عــاری از هرگونــه مشکل شــوری، آلودگــی به نماتــد، علف های هــرز، و آب گرفتگــی باشــد و در فصــل زراعــی قبــل زیــر کشــت عــدس نبــوده باشــد.

در ضمــن، خــاک ایــن مــزارع هــم بایــد عــاری از بیمــاری باشــد، زیــرا برخــی بیماری ها ماننــد برق زدگــی و فوزاریــوم از جملــه بیماری های خاک زی هســتند. بنابرایــن تولیــد بــذور در چنیــن مزارعــی را بایســتی مــردود اعـلام کــرد.

برداشت عدس

در زمانــی کــه 90 درصــد غلاف های عــدس به رنــگ قهــوه ای روشــن مایــل به زرد تغییــر یابنــد، گیــاه عــدس آمــاده برداشــت اســت. تأخیــر در زمان برداشــت باعــث ریــزش غــلاف و دانه ها می شــود. به ســبب تیــپ بوتــه نیمه ایســتاده یــا خوابیــده توده های محلــی، امــکان برداشــت مکانیــزه آنها میســر نیســت. ولــی ارقــام اصلاح شــده بــا تیــپ بوتــه ایســتاده و مناســب کاشــت پاییــزه ماننــد ارقــام کیمیا، گچســاران و بیله ســوار را بــا مــوور و یا کاتربــار و همچنیــن کمبایــن در اراضــی مســطح می تــوان برداشــت کــرد ( شکل های 14 و 15 ).

زمان برداشت عدس

زمانــی کــه 90 درصــد غلاف های عــدس به رنــگ قهــوه ای روشــن مایــل به زرد تغییــر یابنــد، عــدس آمــاده برداشــت اســت. تأخیــر در زمــان برداشــت، ریــزش غـلاف یــا دانه ها را بســیار افزایــش می دهــد.

روش برداشت

کلیــه توده های محلــی دارای تیــپ بوتــه نیمه ایســتاده یــا گســترده هســتند کــه مانــع برداشــت مکانیــزه آن ها می شــود ( شکل 16 ). باتوجه به تیــپ بوتــه ایســتاده رقم های عــدس گچســاران و کیمیا و بیله ســوار می تــوان آن ها را بــا مــووو یــا کاتربــار در اراضــی تسطیح شــده برداشــت کــرد.

شکل 14) برداشت مکانیزه عدس ارقام اصلاح شده پابلند

شکل 15) برداشت مکانیزه عدس با کمباین

شکل 16) برداشت دستی عدس

انبارداری

نیــاز اســت درصــد رطوبــت بــذر عــدس در زمــان انبارکــردن بیــن 10 تــا 12 درصــد باشــد. از انبارکــردن بــذور عــدس در انبار های گــرم و مرطــوب و بــدون تهویــه خــودداری شــود. در صــورت آلوده بــودن بــذور عــدس به سوســک چهارنقطــه ای حبوبــات ( شکل 17 )، بــا اســتفاده از 0/5 گــرم در مترمکعــب فســفین ( معــادل 5/1 گــرم در مترمکعــب فســفید آلومینیــوم ) در مدت 72 ســاعت گازدهــی می تــوان آن را کنتــرل کــرد.

شکل 17) سوسک چهارنقطه ای حبوبات

راهبردهای نیل به عملکرد و تولید بالاتر

پیشــرفت های علمی و دســتاوردهای تحقیقاتــی زیــادی در ســالهای اخیــر توســط محققــان به دســت آمــده اســت کــه اگــر کشــاورزان از ایــن دســتاوردها اســتفاده کننــد، خواهنــد توانســت عملکــرد را افزایــش دهنــد. از جملــه ایــن دســتاوردها می تــوان به نــکات زیــر اشــاره کــرد: تغییــر زمــان کاشــت، جایگزین کــردن آیــش، مکانیزه کــردن عملیــات کاشــت و داشــت و برداشــت، مدیریــت علف های هــرز، اســتفاده معقــول از مــواد شــیمیایی و کود های زیســتی، مدیریــت فوزاریــوم، و اســتفاده از ارقــام زراعــی بــرای شــرایط دیــم.

منابع و مطالعات بیشتر

دکتر پیام پزشک پور ؛ توصیه های فنــی کاشــت، داشــت و برداشــت عــدس پاییــز، در مناطــق معتــدل،نیمه گرم ســیر و گرم ســیر ؛مؤسسه تحقیقات کشاورزی دیم؛ 1398

پروفسور ویلیام ارکسین، پروفسور فرد موهلبور، پروفسور اشتن سارکر، پروفسوربالرام شرما؛ مترجمین: دکتر پیام پزشکپور دکتر عبدالرضا احمدی، مهندس مژگان بیرانوندی؛ گیاه شناسی و تولید عدس؛ انتشارات تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع طبیعی (تاک)؛ 1395

فرشید درویش؛ زراعت عدس؛ناشر تی تی پول؛ 1396