هرس درختان انگور

• آخرین نظر: ۰۳ آبان ۱۴۰۰
• نوشته شده در : ۰۳ آبان ۱۴۰۰
• توسط : گروه علمی فیداست

مقدمه

براساس داده های باستان ­شناسی حدود 5 تا 6 هزار سال قبل، انگور توسط مصریان کشت و در مراسم­های مخصوص از آن استفاده می­شده است. انگور با نام علمی Vitis vinifera یکی از میوه های محبوب در جهان به شمار رفته و فرآورده های فراوانی مانند شیره انگور، آب انگور، غوره، کشمش، روغن هسته انگور، محصولات تخمیری مانند  الکل، سرکه و ... از این میوه تهیه می شود. سرانه مصرف این میوه در ایران نیز بالا بوده و سطح وسیعی از زمین­های کشاورزی در ایران به کشت این محصول اختصاص داده شده و استان فارس با سهمی 20 درصدی از این مساحت، در رتبه اول قرار دارد و استان خراسان، قزوین، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، همدان و زنجان به ترتیب در رتبه های بعدی قرار دارند. این گیاه نیز مانند دیگر محصولات کشاورزی برای رسیدن به عملکرد مناسب و اقتصادی، نیازمند پرورش اصولی بوده که یکی از این مراحل پرورش، هرس در زمان مناسب و علمی درخت انگور (تاک) می­باشد. در ادامه به بررسی  انواع روش­ها و زمان­های مختلف هرس می­پردازیم.

نامگذاری قسمت­های مختلف درخت انگور

برای انجام عملیات هرس شناخت قسمت­های مختلف یک درخت بسیار ضروری می­باشد. انگور نیز از جمله درختانی است که هرساله نیاز به هرس داشته و در صورت عدم انجام هرس، میوه های حاصل کم کیفیت و ریز خواهد بود.

1- تنه: حد فاصل بین شاخه های اصلی و سطح خاک، تنه یا ساقه نامیده می شود.

2- شاخه های نو رسیده: شاخه های نرم و شکننده و سبز روی شاخه های یکساله تشکیل شده و دارای برگ، پیچک و گل­آذینی که به میوه تبدیل می شود.

3- شاخه های بارور: بخش بالغ، چوبی و قهوه­ای رنگ درخت انگور بوده که در واقع همان شاخه های نورسیده که به بلوغ رسیده­اند و میوه تولید کرده­ اند.

4- کوردون یا بازو : در واقع به بازوهای درخت انگور بعد از هرس فرم گفته می شود.

5- پاجوش: شاخه هایی که از قسمت تنه یا ساقه در نزدیکی سطح زمین تشکیل می شود. (شکل 1)

شکل 1: بخش­های مختلف گیاه انگور

انواع هرس

عملیات هرس براساس زمان­بندی و هدف طبقه­بندی می شود. براساس زمان به دو دسته هرس زمستانه و هرس تابستانه و براساس نوع هدف به هرس فرم­دهی و هرس باردهی تقسیم­بندی می شود. ریشه درختان انگور رشد محدودی دارند و اگر هرس به درستی انجام نگرفته و تناسب بین ریشه و اندام هوایی رعایت نشود، محصول نهایی کیفیت خود را از دست می­دهد بنابراین در زمان انجام هرس توجه به این نکته بسیار ضروری و مهم است.

هرس فرم:

مانند دیگر درختان، این هرس در سال­های اول زندگی نهال انجام گرفته و مراحل بعدی هرس و نگهداری از درخت (کوددهی، سمپاشی، برداشت، حذف علف­های هرز، شناسایی بیماری و آفت) را تسهیل می­کند.

 اصولا انگور به دو فرم خوابیده یا خزنده و فرم ایستاده تربیت می شود. در مناطقی با زمستان­های سرد، فرم خوابیده بهترین گزینه برای درختان انگور می­باشد. در این روش تنه اصلی بر روی زمین قرار داشته و تعداد 3 تا 5 بازوی اصلی از تنه منشعب می شود. بر روی هر بازوی اصلی 2 تا 3 بازوی فرعی وجود داشته و شاخه های بارده بر روی آن­ها شکل می­گیرد. در واقع پس از پایان سال اول شاخه های رو به بالا باید هرس شده و شاخه های رو به پایین از بالای جوانه دوم هرس می شوند. پس از پایان هرس نیز می­توان آن­ها را در زیر خاک قرار داد.(شکل 2)

شکل 2: برداشت انگور از در حالت فرم خزنده

 در فرم ایستاده تنه و شاخه ها از زمین فاصله داشته و براساس نوع رقم و شرایط آب­وهوایی، یکی از انواع فرم ایستاده انتخاب می شود. پاچراغی، کوردون یا شبکه­ای، چفته­ای یا داربستی از اشکال فرم ایستاده می­باشد. از مزیت­های فرم ایستاده به فرم خوابیده می­توان به استفاده از مساحت بیشتر مزرعه، استفاده از ماشین­آلات برای عملیات­های زراعی، عدم تماس خاک با میوه و برگ­ها، دریافت نور بیشتر و کاهش بیماری و آفات و سهولت برداشت  اشاره کرد البته هزینه اولیه برای احداث داربست و قیم از معایب این روش می­باشد (شکل 3).

شکل 3: سهولت در برداشت مکانیزه در فرم­های ایستاده انگور

فرم پاچراغی: بوته های مو 50 تا 150 سانتیمتر تنه و حداکثر 3 تا 5 بازو بر روی تنه اصلی قرار دارد. این فرم نیازمند قیم موقت می­باشد. شاخه های بارده بر روی بازوهای اصلی قرار می­گیرند. این فرم در طی تقریبا 3 تا 4 سال ایجاد می شود. در واقع در سال اول از شاخه های موجود شاخه­ی قوی­تر را انتخاب کرده و از بالای جوانه دوم هرس می­کنیم و شاخه های ضعیف را حذف می­کنیم. در سال بعدی از بین شاخه های رشد کرده شاخه­ی قوی­تر را به عنوان تنه انتخاب کرده و دو شاخه را به عنوان بازو انتخاب می­کنیم. برای استحکام بیشتر از قیم استفاده می شود. در سال بعدی نیز دو بازوی دیگر از بین شاخه های قوی­تر انتخاب می­کنیم و به این ترتیب درخت انگور به فرم پاچراغی تربیت می شود. شاخه های بارده بر روی بازوها تشکیل می شوند. در این فرم طول بازوها کوتاه­تر از فرم کوردون می­باشد. (شکل 4)

شکل 4: فرم پاچراغی براساس ارتفاع تنه به دو دسته کوتاه و بلند تقسیم ­بندی می شود.

فرم کوردون: در این روش بازوها به وسیله­ی سیم و قیم نگهداری می شود. در طول باغ قیم­ها و سیم­ها ( 2 تا 3 ردیف سیم) قبل از کاشت نهال در مزرعه مستقر می شوند. در فرم کوردون تنه نسبتا بلند بوده و دو بازو بر روی سیم قرار داده می شود. برای ایجاد این فرم در سال اول باید دو جوانه را بر روی نهال باقی گذاشته و مابقی را هرس کرد. در سال دوم، شاخه های نزدیک به سطح زمین کاملا حذف شده و دو شاخه قوی­تر را به عنوان بازو انتخاب می­کنیم. بعد از رشد رویشی این دو بازو به سیم­ها متصل می شود. در ابتدای سال سوم یک متر از بازوها را نگه داشته و مابقی حذف می شوند. در فصل رویشی سال سوم شاخه های جوانی بر روی بازو تشکیل می شود. حدود 5 شاخه جوان را بر روی بازو باقی گذاشته و بقیه بازو و شاخه ها حذف می شود. شاخه های جوان باقیمانده را به سیم دوم متصل می­کنیم. در انتهای فصل سوم 3 تا 4 جوانه را روی شاخه های جوان گذاشته و بقیه جوانه ها حذف می شوند. در شروع سال چهارم شاخه ها از بند دوم هرس می شوند و در نهایت از هر جوانه شاخه فرعی تشکیل شده و بر روی آن میوه تولید می شود. بدین صورت فرم نهایی درخت انگور تشکیل شده و هر سال این اتفاق برای باردهی انجام می شود (شکل 5 و 6).

شکل 5: فرم کوردون درختان انگور

شکل 6: تشکیل میوه بر روی بازوهای فرم کوردون

هرس فرم چفته­ای یا داربستی: تنه در این فرم بسیار بلندتر از سایر روش­ها بوده و به بیش از 2 متر می­رسد. در این روش قیم­های بلندی از بالا به یکدیگر اتصال پیدا کرده و برای نگهداری بازوهای انگور از آن استفاده می شود. مراحل تشکیل بازو مانند روش­های دیگر است ولی تفاوت عمده آن طول بازوها و تنه درخت می­باشد. این روش در مزارعی با مساحت کم و منازل استفاده می شود چون انجام هرس باردهی و سایر عملیات­های زراعی با مشکل مواجه می شود. (شکل 7)

شکل 7: روش داربستی برای مساحت ­های پایین، مناسب است.

بهترین زمان برای انجام هرس زمستانه، 15 تا 20 روز بعد از برگ ریزان یا بعد از پایان یخبندان و سرمای شدید است. در این زمان تشخیص شاخه ها از یکدیگر بسیار آسان بوده و هرس به درستی انجام می شود. در ارقام مختلف انگور محل قرار گیری جوانه های بارده بر روی شاخه­ی یکساله کمی متفاوت است اما به صورت کلی میانه­ی شاخه­ی یکساله بیشترین خوشه های انگور تشکیل می شود. با توجه به شرایط اقلیمی و نوع رقم، باید مناسب­ترین نوع هرس فرم­دهی انتخاب شده تا درختان انگور بیشترین میزان نور خورشید را دریافت کنند.

هرس سبز: زمان انجام این هرس در فصل رویشی می­باشد. در واقع در این هرس پاجوش و تنه­جوش­هایی که بر روی تنه ایجاد شده باید کاملا حذف شوند. اگر بر روی شاخه هایی که میوه تشکیل شده و بعد از خوشه ها، شاخه ها بیش از حد رشد داشته باشند باید از سومین بند آن­ها را حذف نمود. البته حذف زیاد برگ و شاخه ها کار درستی نمی­باشد چون انجام فعالیت فتوسنتز با مشکل مواجه می شود و در نهایت میوه هایی بی­کیفیت تولید خواهد شد. در هرس سبز می­توان خوشه ها را نیز هرس نمود. در واقع با حذف تعدادی از میوه های انگور، میوه های باقیمانده شیرین­تر و درشت­تر خواهند شد. (شکل 8)

شکل 8: حذف شاخه­ و برگ­های اضافه بعد از تشکیل خوشه

حلقه ­برداری

برای افزایش اندازه محصول، زودرس شدن، جلوگیری از ریزش گل علاوه بر رعایت نیازهای کودی و آبیاری می­توان از حلقه­برداری نیز استفاده نمود. در واقع در این عمل یک لایه از پوست که حاوی آوندهای آبکش می­باشد، از تنه اصلی جدا می شود. در این عمل مسیر حرکت شیره پرورده بخش بالای درخت و پایین آن قطع شده و مواد تولیدی در برگ­های درخت به سمت ریشه انتقال داده نمی شود و میوه های در حال تشکیل از این مواد استفاده می­کنند. با توجه به نوع هدف حلقه­برداری زمان­های متفاوتی می­توان این کار را انجام داد به عنوان مثال اگر هدف جلوگیری از ریزش گل باشد باید چند روز پیش از ظهور گل یا دوران گلدهی انجام شود یا اگر هدف بزرگ شدن حبه هاست باید این کار را کمی پس از زمان ریزش طبیعی گل اجرا شود. زخم ایجاد شده نباید عمیق باشد چون در اثر عدم دسترسی ریشه به مواد مغذی، قسمت­های پایینی درخت ضعیف شده و این کار نتیجه معکوس می­دهد. آبیاری منظم در التیام زخم بسیار ضروری می­باشد. (شکل 9)

شکل 9: حلقه­ برداری در درخت انگور

منابع:

سیفی؛ محمدرضا، راهنمای جامع و مصور پرورش انگور (کاشت، داشت و برداشت)، تاک، 1392

حکمتی، جمشید، باغبانی علمی و عملی انگور، علم کشاوزی ایران، 1391

دولتی بانه، حامد، انگور (مدیریت جامع کشت، پرورش، تولید و فرآوری)، دانشگاه کردستان، 1395